Bioróżnorodność zapewnia żywność (zapylanie upraw, utrzymywanie żyzności gleby) i leki, reguluje klimat (uczestniczenie w obiegu wody i CO2) oraz przyczynia się do wzrostu gospodarczego. Światowi naukowcy i przywódcy podejmują działania ochrony bioróżnorodności oraz przywracania zdegradowanych ekosystemów. Zdają sobie bowiem sprawę z katastrofalnych, globalnych skutków utraty różnorodności biologicznej. Natomiast „zwykli” ludzie w swoich codziennych życiach często lekceważą bioróżnorodność oraz zapominają, że skutki jej utraty dotkną każdego. Temat ten poruszałam już przy okazji tekstu o lasach Amazonii.
Utrata bioróżnorodności trwa w najlepsze
W ciągu ostatnich 40 lat łączna wielkość populacji dzikich gatunków na świecie zmniejszyła się o 60%.
Wyginięciem zagrożonych jest 1 milion gatunków [1]. Większość naukowców zgadza się, że planeta znajduje się u progu masowego wymierania. Oznaczałoby to zanikanie gatunków w tempie 100 do 1000 razy większym niż normalne. Byłoby to szóste wielkie wymieranie w ciągu pół miliarda lat [2].
Pod koniec 2020 roku Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków opublikowało nową edycję Czerwonej listy ptaków Polski. Okazuje się, że obecnie zagrożona wyginięciem jest 1/5 gatunków ptaków rozmnażających się w Polsce. W tym takie dobrze znane ptaki jak gawron czy mewa siwa. Gatunków zagrożonych wymarciem jest o 30% więcej niż dwie dekady temu, kiedy to wydano ostatnie takie opracowanie [3].
W 2019 roku świat stracił 3,8 miliona hektarów lasów tropikalnych.
W przeliczeniu daje to znikanie zalesionej powierzchni równej boisku do piłki nożnej co sześć sekund. Według raportu Global Forest Watch (GFW) zniknięcie tropikalnych lasów pierwotnych stanowi około 1/3 z 11,9 mln hektarów lasów, które w ubiegłym roku uległy nieodwracalnym zniszczeniom. Straty lasów pierwotnych były o 2,8% wyższe w 2019 r. niż w roku poprzedzającym. Największą utratę lasów pierwotnych odnotowano w Brazylii, która w 2019 r. straciła ponad 1,3 mln hektarów. Ogółem w latach 2018-2019 nastąpił sześciokrotny wzrost całkowitej utraty pokrywy drzewnej. Najgorszy rok 2019 odnotowała Boliwia. Straciła bowiem ponad 80% drzew więcej niż w jakimkolwiek innym roku w historii kraju [4]. Jakie konsekwencje niesie wylesianie i pożary lasów deszczowych pisałam w kontekście Amazonii w tekście wspomnianym we wstępie.
Z badań opublikowanych w Nature wynika, że Europa ma prawdopodobnie jedne z najbardziej rozdrobnionych rzek na świecie. W samej Polsce jest 77 tys. sztucznych barier – średnio jedna na kilometr rzeki czy strumyka. W ramach projektu AMBER koordynowanego przez walijski Uniwersytet Swansea oszacowano, że w 36 europejskich krajach jest co najmniej 1,2 mln barier w nurcie wodnym rzeki. Bariery są zagrożeniem dla bioróżnorodności w rzekach. Utrudniają rybom rzecznym migrację a w konsekwencji przeżycie. Co więcej, powyżej bariery tworzy się często zalew, w którym woda płynie bardzo powoli. Lepiej radzą sobie tam organizmy charakterystycznie nie dla rzek, a właśnie dla stawów – zazwyczaj bardziej pospolite gatunki. W poprzegradzanej rzece wolniej zachodzą procesy samooczyszczania, blokowane są przepływy osadów i materii oraz zmienia się temperatura wody [5].
Bioróżnorodność stanowi podstawę światowego bezpieczeństwa żywnościowego
Prognozuje się, że średnie plony ryżu, kukurydzy i pszenicy w skali globalnej spadną o 3–10 procent na każdy stopień ocieplenia [1]. Obecnie około 75% globalnej żywności pochodzi z zaledwie 12 roślin i 5 gatunków zwierząt. Wśród wspomnianych 12 gatunków roślin kukurydza znajduje się na drugim miejscu, ryż na trzecim, a pszenica na czwartym. Zatem spadek plonów tych konkretnych roślin będzie „dość” odczuwalny. Natomiast koncentracja wokół zaledwie kilku produktów spożywczych sprawia, że światowy system żywnościowy jest mniej odporny na zagrożenia, takie jak choroby, szkodniki i zmiany klimatyczne[6].
Globalnym celem jest objęcie ochroną 30% powierzchni lądów i oceanów do roku 2030
„Organizacja HAC for Nature and People podnosi nasze globalne ambicje osiągnięcia co najmniej ochrony 30% lądów i oceanów oraz zapoczątkowania transformacyjnych zmian dla przyszłości wszelkiego życia na Ziemi.” [7]
Aby zaradzić zarówno kryzysowi różnorodności biologicznej, jak i kryzysowi klimatycznemu, coraz więcej badań naukowych wskazuje, że połowa planety musi pozostawać w stanie naturalnym. Mimo to eksperci zgadzają się, że wiarygodnym naukowo i koniecznym celem przejściowym jest osiągnięcie co najmniej 30% ochrony do 2030 r. [8].
Opublikowany w lipcu 2020 raport jest pierwszą analizą, która mierzy korzyści ekonomiczne i koszty ochrony 30% lądów i mórz na Ziemi [9]. Został napisany przez ponad 100 ekonomistów i ekologów. Po zsumowaniu korzyści ekonomicznych i usług ekosystemowych związanych z rozszerzaniem obszarów chronionych, w artykule stwierdzono, że korzyści wynikające z osiągnięcia „celu 30%” przewyższają koszty w stosunku co najmniej 5 do 1. Raport dostarcza nowych dowodów na to, że sektor ochrony przyrody napędza wzrost gospodarczy [10].
Natomiast badanie przeprowadzone w 2019 roku przez australijskich naukowców, (opublikowane w czasopiśmie Nature Communications) oszacowało wartość ekonomiczną obszarów chronionych na całym świecie – opierając się wyłącznie na poprawie zdrowia psychicznego odwiedzających – na 6 bilionów dolarów rocznie. Z drugiej strony, ogólnie przyjmuje się, że całkowity koszt ochrony 30% stanowić będzie jedynie 0,16% światowego PKB [9].
Obecnie objętych jakąś formą ochrony jest 15,3% powierzchni lądów i 7,7% powierzchni oceanów na świecie [11]. Natomiast według danych Banku Światowego niektóre kraje już mają przynajmniej 30% powierzchni lądowej podlegających ochronie. Światowym liderem jest Nowa Kaledonia (terytorium francuskie, archipelag), której 54,4% obszaru jest chronione. Największy procent obszarów chronionych z europejskich krajów ma Słowenia (53,6%) [12]. Polska również znajduje się w gronie krajów +30%, jeżeli chodzi o ochronę lądu. Według Protected Planet w Polsce objętych ochroną jest 39,54% powierzchni lądu oraz 22,57% powierzchni morza [13].
Konwencja o różnorodności biologicznej
Konwencja ONZ o różnorodności biologicznej włączyła cel dotyczący 30% obszaru chronionego do dziesięcioletniej strategii ochrony przyrody, która ma zostać ratyfikowana przez 196 krajów na międzynarodowym szczycie w Kunming (Chiny) [9].
Convention on Biological Diversity (CBD) wywodzi się z rosnącego uznania, że różnorodność biologiczna jest bogactwem o ogromnej wartości dla obecnych i przyszłych pokoleń na całym świecie [14]. CBD podpisało 150 przywódców rządowych na Szczycie Ziemi w Rio w 1992 r. W ciągu roku zebrano łącznie 168 podpisów. Weszła w życie 29 grudnia 1993 r. Konferencja Stron Konwencji o różnorodności biologicznej odbywa się co dwa lata [14].
CBD COP 15, który miał się odbyć w październiku 2020 roku w Kunming (Chiny) był z powodu pandemii Covid-19 kilkukrotnie przekładany. Ostatecznie 15. Konferencję ONZ na temat różnorodności biologicznej podzielono na dwie części [15]. Część pierwsza CBD COP 15 odbyła się w dniach 11-15 października 2021 roku, natomiast część drugą zaplanowano na ostatni kwartał 2022 roku. Podczas I części przyjęto tzw. „Deklarację z Kunming”, która stanowi międzynarodowe zobowiązanie do odbudowy i ochrony bioróżnorodności na świecie. Przyjęcie nowych ram strategicznych dla różnorodności biologicznej zaplanowane jest podczas II części spotkania CBD COP 15. Nowe ramy mają umożliwić odwrócenie negatywnych trendów do roku 2030 i pełne osiągnięcie stanu życia w harmonii z przyrodą do roku 2050.
Unijna strategia na rzecz bioróżnorodności 2030
Nowa strategia na rzecz bioróżnorodności została przyjęta przez Komisję Europejską w maju 2020 roku, w ramach Europejskiego Zielonego Ładu. Przyroda jest sprzymierzeńcem w walce ze zmianami klimatu i epidemiami chorób oraz przyczynia się do wzrostu gospodarczego.
Ponad połowa światowego PKB (40 bln euro) zależy od przyrody.
Przywrócenie zdegradowanych ekosystemów będzie ważnym elementem planu odbudowy UE po pandemii Covid-19 [1].
Głównym założeniem w unijnej strategii na rzecz bioróżnorodności 2030 jest objęcie ochroną co najmniej 30% powierzchni lądów i 30% powierzchni mórz w Europie w najbliższej dekadzie [1].
Poza tym w unijnej strategii na rzecz bioróżnorodności zadeklarowano odbudowę zdegradowanych ekosystemów poprzez przywrócenie co najmniej 25 tys. km rzek w UE do stanu charakterystycznego dla rzek swobodnie płynących oraz zasadzenie 3 mld drzew do 2030 r. [1].
Do utraty bioróżnorodności przyczynia się intensywne i niezrównoważone rolnictwo. W zawiązku z tym, UE chce także zwiększenia skali rolnictwa ekologicznego i elementów krajobrazu charakteryzujących się bogatą różnorodnością biologiczną na gruntach rolnych oraz ograniczenia stosowania pestycydów. Te dwa cele zostały zawarte także w strategii „od pola do stołu” – zmniejszyć stosowanie pestycydów chemicznych i związane z nimi zagrożenia o 50% oraz zwiększyć powierzchnie upraw ekologicznych do 25% powierzchni gruntów rolnych do 2030 r. [16]. Co więcej, ponad 75% upraw roślin na świecie zależy od zapylania przez owady. M.in. dlatego UE stawia sobie za cel powstrzymanie i odwrócenie procesu spadku liczebności owadów zapylających [1].
One Planet Summit
One Planet Summit to szczyt polityczny poświęcony wyzwaniom związanym ze zmianami klimatu. Pierwszy szczyt One Planet Summit odbył się 12 grudnia 2017 r., czyli dokładnie dwa lata po przyjęciu paryskiego porozumienia klimatycznego [17] [18].
11 stycznia 2021 r. podczas czwartego szczytu One Planet Summit pod przewodnictwem Francji, wspieranego przez ONZ i Bank Światowy, ponad 50 krajów poparło objęcie ochroną 30% powierzchni lądów i oceanów do roku 2030 w ramach koalicji High Ambition Coalition for Nature and People. Co więcej, zapewniono 14 mld dolarów finansowania na „Wielki Zielony Mur”, czyli program Unii Afrykańskiej na rzecz powstrzymania dalszego pustynnienia terenów sąsiadujących z Saharą. Konkretnie projekt ten dotyczy odtworzenia zdegradowanych ziem w Sahelu wzdłuż pasma o długości 8 000 km od Atlantyku do Morza Czerwonego [17] [18].
Zaniechanie działań związanych z ochroną bioróżnorodności skutkować będzie m.in. zmniejszeniem plonów i połowów ryb oraz utratą potencjalnych nowych źródeł leków [1]. Obecnie ponad 120 leków na receptę na całym świecie pochodzi bezpośrednio z roślin lasów deszczowych [19]. Poza tym powodzie i inne klęski żywiołowe spowodują straty gospodarcze. Szacuje się, że w latach 1997–2011 gospodarka światowa traciła na usługach ekosystemowych 3,5–18,5 bln euro rocznie, a na degradacji gleby 5,5–10,5 bln euro rocznie [1]. Z drugiej strony, realna ochrona różnorodności biologicznej jest ważnym elementem w odbudowie światowej gospodarki po pandemii Covid-19.
W kontekście Covid-19 wypada jeszcze zasygnalizować związek między pandemiami a utratą bioróżnorodności w wyniku działalności ludzkiej. Według przedstawicieli ONZ, WHO i WWF nielegalny i niezrównoważony handel dzikimi zwierzętami, a także dewastacja lasów i innych dzikich miejsc są siłą napędową rosnącej liczby chorób przenoszących się z dzikich zwierząt na ludzi [20].
[2] https://www.euractiv.com/section/energy-environment/news/one-planet-summit-no-climate-fix-without-biodiversity/
[3] https://otop.org.pl/2020/12/czerwona-lista-ptakow-polski/?fbclid=IwAR1Q_gJAkTSoan_jo0_jvOZNEHqjaLcFKUHbn4PEQM_UWCVY3n26Ug_YHq4
[4] https://www.national-geographic.pl/artykul/w-2019-r-co-6-sekund-tracilismy-las-tropikalny-wielkosci-boiska?fbclid=IwAR2D_6rz9AMvZZCJ5YV76_7ZhBaOavQb3_bWTFJxuVvOClfyMb2kveXiqMA
[5] https://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C85657%2Ceuropejskie-rzeki-niezwykle-pofragmentowane-w-polsce-1-bariera-na-1-km-rzeki?fbclid=IwAR1sHQrY1Wyi7Kl4tyT7BaLz1bCqJAa3MUm1vnxUolcoGZkiofQcWbnI2G8
[6] http://thefuturemarket.com/biodiversity
[7] https://www.hacfornatureandpeople.org/
[8] https://www.hacfornatureandpeople.org/why-30×30
[9] https://www.eco-business.com/news/expand-conserved-areas-to-boost-global-economy-ravaged-by-covid-19-says-report/
[10] https://www.hacfornatureandpeople.org/science-and-reports
[11] https://www.protectedplanet.net/en
[12] https://data.worldbank.org/indicator/ER.LND.PTLD.ZS?end=2018&most_recent_value_desc=true&start=2018&view=map
[13] https://www.protectedplanet.net/country/POL
[14] https://ec.europa.eu/environment/nature/biodiversity/international/cbd/index_en.htm
[15] http://sdg.iisd.org/events/2020-un-biodiversity-conference/
[16] https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal/actions-being-taken-eu/farm-fork_pl
[17] https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/One-planet-summit-2021-bioroznorodnosc-ochrona-gatunki-9793.html
[18] https://www.euractiv.com/section/energy-environment/news/one-planet-summit-no-climate-fix-without-biodiversity/
[19] https://amazonaid.org/why-should-you-care/
[20] https://www.theguardian.com/world/2020/jun/17/pandemics-destruction-nature-un-who-legislation-trade-green-recovery
