Na tym blogu staram się zwracać uwagę na złożoność problemów poruszanych w ramach „eko-tematów”. Problem pestycydów w produkcji rolnej i docelowo w samej żywności również jest złożony. Pewnie, że fajnie byłoby usłyszeć, że pestycydów nie stosuje się w rolnictwie ekologicznym oraz, że w produktach ekologicznych ich nie ma. Ale przykro mi: są. Z drugiej strony, dla tych którzy popadają ze skrajności w skrajność – to nie oznacza, że produkty ekologiczne to ściema. Kluczowa przewaga rolnictwa ekologicznego nad konwencjonalnym (w kwestii pestycydów) jest taka, że w rolnictwie ekologicznym dozwolone pestycydy (których lista jest krótsza) stosuje się doraźnie, a nie profilaktycznie. Poza tym w rolnictwie ekologicznym nie spotkamy pestycydów syntetycznych, a tylko organiczne (które mają zarówno plusy jak i minusy – o czym w dalszej części tekstu). O antybiotykach i pestycydach w rolnictwie konwencjonalnym pisałam natomiast >tutaj<.
W tym artykule skupię się na zanieczyszczeniu śladowymi ilościami pestycydów produktów spożywczych, z rozróżnieniem na żywność ekologiczną i konwencjonalną. Dane będą ograniczać się do Europy, gdzie Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) rokrocznie analizuje próbki żywności i publikuje raporty.
Pozostałości pestycydów w żywności z europejskiego rynku
W tym miesiącu EFSA opublikowała nowy raport dotyczący pozostałości pestycydów w żywności w Unii Europejskiej. Raport jest oparty na danych z oficjalnych krajowych działań kontrolnych przeprowadzonych przez państwa członkowskie UE, Islandię i Norwegię w 2019 roku. Zawiera podzbiór danych z programu kontroli koordynowanego przez UE, w którym stosuje się strategię losowego pobierania próbek [1].
Ogółem przepadano w zeszłym roku 96 302 próbek. W przypadku 2,3% spośród wszystkich próbek (po uwzględnieniu niepewności pomiaru) najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości pestycydów były przekroczone. W podzbiorze 12 579 próbek przeanalizowanych w ramach skoordynowanego programu kontroli UE (EUCP) 53% próbek nie zawierało mierzalnych poziomów pozostałości, 45% zawierało jedną lub więcej pozostałości w stężeniach niższych lub równych dozwolonym poziomom, a 2% zawierało przekroczone najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości pestycydów [1].
Analiza produktów spożywczych pod kątem ponad 150 różnych pestycydów
Próbki w omówionym wyżej podzbiorze pobierano losowo z 12 produktów spożywczych: jabłek, kapusty głowiastej, sałaty, brzoskwiń, szpinaku, truskawek, pomidorów, ziaren owsa, ziaren jęczmienia, wina (czerwonego i białego), mleka krowiego i tłuszczu wieprzowego. Próbki przeanalizowano pod kątem 182 pozostałości pestycydów: 158 w żywności pochodzenia roślinnego, 8 w żywności pochodzenia zwierzęcego i 16 pozostałości pestycydów w żywności zarówno pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego [1]. Wyniki porównano z wynikami z 2016r. (analiza pod kątem 165 pestycydów [2]). Wskaźnik przekroczenia pozostałości spadł w przypadku brzoskwiń (z 1,9% do 1,5%), sałaty (2,4% do 1,8%), jabłek (2,7% do 2,1%) i pomidorów (2,6% do 1,7%). Przekroczenia wzrosły natomiast w przypadku truskawek (z 1,8 do 3,3%), kapusty głowiastej (z 1,1 do 1,9%), winogron winiarskich (z 0,4 do 0,9%) i tłuszczu wieprzowego (z 0,1 do 0,3%). Podobnie jak w 2016 r. nie stwierdzono przekroczeń w mleku krowim [3].
Podobne zestawienie wykonano w zeszłorocznym raporcie porównując dane z 2018 i 2015 roku. Przekroczenia pozostałości spadły w przypadku brokułów (z 3,7% do 2%), oliwy z oliwek z pierwszego tłoczenia (z 0,9% do 0,6%) i jaj kurzych (0,2% do 0,1%). Odsetek próbek z przekroczeniami pozostałości wzrósł natomiast w przypadku bananów (z 0,5% do 1,7%), słodkiej papryki (z 1,2% do 2,4%), bakłażanów (z 0,6% do 1,6%) i winogron stołowych (z 1,8% do 2,6%) [4].
Pestycydy w produktach ekologicznych a konwencjonalnych
W 2019 roku przepadano 6 048 próbek żywności ekologicznej. Stanowi to 6,2% ogólnej liczby próbek (podobny procent jak w roku wcześniejszym). 86,9% próbek oznaczonych jako ekologiczne nie zawierało mierzalnych pozostałości (w porównaniu z 84,8% w 2018 r.), 11,8% próbek zawierało ilościowo określone pozostałości poniżej lub na poziomie dozwolonym (13,8% w 2018 r.), a 1,3% zawierało przekroczone najwyższe dopuszczalne poziomy pozostałości pestycydów (NDP, ang. MRL) (1,4% w 2018 r.). Dla porównania wśród próbek żywności konwencjonalnej procent próbek zawierających pozostałości pestycydów poniżej lub równe NDP wyniósł 41,7%, a dla 4,1% próbek wartość NDP była przekroczona [1]. Na grafice poniżej porównano pozostałości pestycydów w owocach i orzechach, w warzywach, w zbożach oraz w innych produktach roślinnych z rolnictwa ekologicznego i konwencjonalnego.
Powyższe wykresy na grafice dotyczą żywności pochodzenia roślinnego. Należy mieć jednak na uwadze, że pozostałości pestycydów znajdują się również w żywności pochodzenia zwierzęcego.
Skażona pestycydami może być pasza dla zwierząt, woda pitna, albo środowisko, w którym przebywają zwierzęta hodowlane. Główne pestycydy, którymi może być zanieczyszczona ekologiczna żywność pochodzenia zwierzęcego to: Heksachlorobenzen, DDT, tiachlopryd i związki miedzi [1]. Dwa pierwsze należą do pestycydów chloroorganicznych (PCO). Przez kilka dziesięcioleci były powszechnie stosowane w rolnictwie, ale w latach 70. ubiegłego wieku zostały całkowicie zakazane. Potwierdzono bowiem, że wykazują dużą trwałość w środowisku, toksyczność oraz zdolność do akumulacji w łańcuchu pokarmowym człowieka i innych organizmów żywych. Jak widać ich pozostałości wykrywa się w żywności po dziś dzień [5]. Tiachlopryd jest pestycydem stosowanym na dużą skalę w rolnictwie konwencjonalnym. A w zasadzie był stosowany – w ubiegłym roku insektycydy na bazie tiachloprydu zostały (w UE) wycofane z użytku [6]. Natomiast stosowanie związków miedzi jest dozwolone w rolnictwie ekologiczny, o czym więcej poniżej.
Związki miedzi najczęściej oznaczanymi ilościowo pestycydami
Jak już wspomniano, ogółem w 2019 roku przebadano 96 302 próbek. Liczba oznaczeń w odniesieniu do tych próbek wyniosła 108 381. W sumie oznaczono aż 799 różnych pestycydów (w porównaniu z 821 w 2018 r.). Najczęściej oznaczanymi ilościowo pestycydami były związki miedzi (66% oznaczeń analitycznych) i fosetyl (27% oznaczeń analitycznych) [1]. Związki miedzi można stosować w rolnictwie ekologicznym. Co ma przełożenie także na pozostałości miedzi w produktach ekologicznych.
W przypadku żywności ekologicznej oznaczono ilościowo 130 różnych pestycydów. W tym 42 pestycydy oznaczono ilościowo w co najmniej pięciu próbkach. Warto zaznaczyć, że tylko 4 z tych 42 pestycydów stosuje się w rolnictwie ekologicznym. Pierwsza trójka najczęściej wykrywalnych pozostałości pestycydów to: związki miedzi, spinosad i jon bromkowy. Spinosad stosuje się w rolnictwie ekologicznym jako insektycyd. Jon bromkowy występuje w środowisku naturalnie. Wspomniany Heksachlorobenzen i DDT (będące wynikiem zanieczyszczenia środowiska) uplasowały się kolejno na 7 i 9 miejscu [1].
No i co z tymi związkami miedzi? „Czarną owcą” wśród nich jest siarczan miedzi. Stosowany jest jako fungicyd w rolnictwie ekologicznym. Niestety siarczan miedzi ulega bioakumulacji i nawet niskie dawki mogą być toksyczne. W związku z tym obecnie trwają badania mające na celu znalezienie akceptowalnych organicznych alternatyw dla siarczanu miedzi [7]. Warto jednak mieć na uwadze, że miedź oznaczana w próbkach żywności nie pochodzi wyłącznie z przeróżnych pestycydów, ale również po prostu ze związków chemicznych naturalnie występujących w środowisku [1].
Pod względem pozostałości pestycydów rolnictwo ekologiczne i pochodząca z niego żywność jest wciąż lepszym wyborem niż żywność z rolnictwa konwencjonalnego
Uczulam jednak – nie każdy produkt z rolnictwa konwencjonalnego zawiera pozostałości pestycydów (co potwierdzają np. coroczne badania EFSA). Jednak szansa na to, że trafimy na feralny (przykładowo) owoc jest w tym przypadku większa. Problem pestycydów w rolnictwie dostrzegła sama Komisja Europejska. Stosowanie pestycydów chemicznych w UE i związane z nimi zagrożenia mają zmniejszyć się o 50% do 2030 roku. Dodam jeszcze przy okazji, że raporty EFSA nie są idealne z punktu widzenia konsumenta. Nie wskazuje się w nich dokładnie, w których produktach dopuszczalne normy pestycydów zostały przekroczone oraz jaka była ilość danej substancji, którą wykryto.
Podsumowując, w rolnictwie ekologicznym nie stosuje się syntetycznych pestycydów, a tylko ściśle określone pestycydy organiczne. Większość pestycydów organicznych wykazuje niewielką trwałość w środowisku i dlatego jest mało prawdopodobne, aby ich pozostałości były obecne w żywności (oczywiście są wyjątki, o których wspomniano). Co więcej, w rolnictwie ekologicznym przede wszystkim zapobiega się szkodom powodowanym przez szkodniki i chwasty poprzez szereg podstawowych praktyk. W tym płodozmian, utrzymanie różnorodności biologicznej i optymalnego zdrowia upraw oraz stosowanie odmian odpornych [7]. Obecność w produktach ekologicznych pestycydów niedopuszczonych w rolnictwie ekologicznym może być wynikiem, oprócz wspomnianego już skażenia środowiska, znoszenia oprysków z sąsiednich działek konwencjonalnych, czy zanieczyszczeń podczas przenoszenia, pakowania, przechowywania lub przetwarzania produktów ekologicznych.
Mam nadzieję, że powyższa treść uświadomiła co niektórych, że żywność ekologiczna nie jest synonimem żywności nieskalanej. Ale i pokazała drugą stronę medalu. Mianowicie, że argument „w rolnictwie ekologicznym też stosuje się pestycydy, więc to jeden ch**”, to żaden argument.
Komentarz z dnia 30.03.2022: Powyższy artykuł powstał w oparciu o dane z raportu EFSA z roku 2021. W dniu dzisiejszym opublikowano >tegoroczny raport<. Wnioski płynące z raportu z 2021 r. mają odzwierciedlenie również w raporcie z 2022 r. Autor artykułu będzie śledzić kolejne raporty na temat pozostałości pestycydów w żywności i w razie potrzeby aktualizować powyższą treść.
https://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/6491 [dostęp online]
[2] EFSA, 2018: The 2016 European Union report on pesticide residues in food
https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.2903/j.efsa.2018.5348 [dostęp online]
[3] https://www.efsa.europa.eu/en/news/pesticides-food-latest-figures-published
[4] https://www.efsa.europa.eu/en/news/pesticide-residues-food-track-trends-our-browsable-charts
[5] https://www.gios.gov.pl/chemizm_gleb/index.php?mod=wyniki&cz=I
[6] https://www.agropolska.pl/uprawa/ochrona-roslin/to-ostatni-rok-dla-tiachloprydu,301.html
[7] Katsarova I., 2015: Organic food: Helping EU consumers make an informed choice.
https://www.europarl.europa.eu/thinktank/en/document.html?reference=EPRS_BRI(2015)557009 [dostęp online]
