To, że na krajobraz naturalny składają się elementy przyrody ożywionej i nieożywionej wie każdy. Jednak wybierając się w jakieś miejsce ze względu na niepowtarzalny charakter środowiska naturalnego podświadomie chłoniemy go przez pryzmat flory i fauny. Bioróżnorodność jest nam bliska i ciągle ktoś nam powtarza, że należy ją chronić. A co z georóżnorodnością? Zaryzykuję stwierdzenie, że czytane w tym momencie słowo g e o l o g i a wywołało skrzywienie na niejednej twarzy i mgliste wspomnienie tych nudniejszych lekcji geografii, gdzie kazano się uczyć m.in. o skałach metamorficznych (a marmur to z jakiej skały powstaje?).
Jednak geologia i geomorfologia pomagają zrozumieć dlaczego widzimy co widzimy i dlaczego w tych regionach świata. Co więcej, części abiotyczne determinują części biotyczne środowiska, które jako wspólna całość stanowią zapierający dech w piersiach krajobraz. Będąc turystą można odwiedzić dane miejsce tylko dla wrażeń estetycznych. Jednak dużo wartościowsze jest połączenie turystyki z poszerzaniem wiedzy. Ekoturystyka edukuje w kontekście przyrody ożywionej, natomiast geoturystyka w kontekście przyrody nieożywionej – w tym pomaga zrozumieć cieszące oczy krajobrazy.
W ramach Światowego Dnia Ziemi chciałabym zachęcić każdego do uprawiania na naszej planecie geoturystyki. Ta forma turystyki pozwala spojrzeć na Ziemię z innej, równie fascynującej co świat roślin i zwierząt, perspektywy. Ten artykuł jest zarazem wprowadzeniem do całej serii wpisów poświęconych geoturystyce, które co jakiś czas będą pojawiać się na blogu.
Geoturystyka, czyli co?
Geoturystyka jest stosunkowo nową formą turystyki, która pojawiła się pod koniec XX wieku. Jest efektem nałożenia się na siebie kilku składowych takich jak: wysoka konkurencyjność w branży turystycznej powodująca potrzebę dostarczania nowych, niszowych produktów turystycznych, nowe idee ochrony dziedzictwa Ziemi oraz tworzenie pierwszych geoparków [1].
Przesłankami do pojawienia się geoturystyki była chęć szerzenia świadomości o dziedzictwie Ziemi i jego wartościach poza społeczność naukowców z kręgu nauk o Ziemi, w celu uzyskania wsparcia dla geokonserwacji i geoochrony. Coraz większe zainteresowanie wśród społeczeństwa zrównoważonym rozwojem i turystyką ekologiczną stanowiło dobre podłoże dla rozwoju tej nowej formy turystyki [2].
Pierwsza definicja geoturystyki, autorstwa Thomasa Hose, pochodzi z roku 1995 i brzmi:
„zapewnienie takiego zaplecza edukacyjnego i usługowego, aby umożliwić turystom zrozumienie geologii i geomorfologii stanowiska (włączając jego udział w rozwój nauk o Ziemi) poza poziom zwykłych, estetycznych wrażeń” [3]
W Polsce geoturystyka wciąż jest niszową formą turystyki. Wynika to m.in. z tego, że ukształtowała się stosunkowo niedawno i jest mało znana wśród turystów. Pierwsza, polska definicja geoturystyki pojawiła się natomiast (dopiero) w 2004 roku i brzmi:
„dział turystyki poznawczej i/lub nastawionej na przeżycia, bazującej na poznawaniu obiektów i procesów geologicznych oraz doznawaniu w kontakcie z nimi wrażeń estetycznych” [4]
Podstawową rolą geoturystyki jest obecnie identyfikacja, kategoryzacja, opis, ocena i zagospodarowanie obiektów dziedzictwa geologicznego, geomorfologicznego i górniczego, które stają się w konsekwencji atrakcjami turystycznymi [1]. Najważniejszą jej funkcją jest dydaktyka, a nadrzędną misją interpretacja geologii dla ogółu społeczeństwa [3]. Uczestnikami tej formy turystyki są turyści, którzy obcują ze środowiskiem abiotycznym, przy jednoczesnym docenieniu go oraz rozwijaniu wiedzy i świadomości [5].
Geoturystyka jest składnikiem nowoczesnego systemu edukacyjnego, z wyszczególnieniem edukacji geologicznej i środowiskowej. Jako forma turystyki skupia się głównie na poznawaniu cech geologicznych i geomorfologicznych Ziemi. Sprzyja zarówno odpowiedzialności środowiskowej, jak i społecznej oraz docenieniu, ochronie i zachowaniu dla przyszłych pokoleń georóżnorodności. Poza tym jest bodźcem do rozwoju społeczności lokalnych i popularyzacji ich dziedzictwa kulturowego. Jest angażującą formą rekreacji, a także formującą się dziedziną nauki. Obecnie większość metodologii naukowej wykorzystywanej w geoturystyce jest wzięta z nauk o Ziemi i nauk o środowisku [1] [5].
Pisząc o geoturystyce nie sposób nie wspomnieć, że stanowi ona przeciwwagę i uzupełnienie szerzej znanej ekoturystyki. Te obie formy turystyki zalicza się do turystyki zrównoważonej (o której ogólnie pisałam już >tutaj<). Ekoturystyka występuje w otoczeniu naturalnym i zależy od niego. W przeciwieństwie do niej geoturystykę uprawia się zarówno w miejscach naturalnych, o krajobrazie interpretowanym poprzez geologię i geomorfologię, oraz środowisku miejskim, gdzie geologia ma odzwierciedlenie w postaci kamienia w architekturze [2] [5].
Skąd ten krajobraz?
Krajobraz naturalny jest ważną składową wpływającą na ogólną atrakcyjność turystyczną danego regionu. Jako walor turystyczny może spełniać funkcję estetyczną, poznawczą, emocjonalną czy rekreacyjną. Zrównoważone zarządzanie krajobrazem na potrzeby turystyki, identyfikacja obszarów cennych i ich ochrona oraz podnoszenie świadomości ekologicznej to efekty turystyki, które mają pozytywny wpływ na środowisko w skali lokalnej [6].
Georóżnorodność i morfologia terenu stanowią podstawę charakteru krajobrazu, a co za tym idzie walorów estetycznych obszaru. Ukształtowana przestrzeń jest miejscem rekreacji (spacery, trekking, zjazdowe sporty zimowe, kolarstwo górskie itp.), relaksu, poprawy samopoczucia i nabrania sił witalnych. Zatem oddziałuje na odbiorcę zarówno w pasywnym odbiorze (wizualnie – docenienie widoku) jak i aktywnym (fizycznie – odczuwanie poprzez np. wędrówki w górach) [2].
Różnorodność krajobrazu jest jedynym z czynników wpływających na różnorodność kultur, tożsamość kulturową, a nawet na sposób życia (rodzaj podejmowanej pracy) poprzez wykorzystywanie dostępu do morza, rozległych południowych stoków itp. Wiele geostanowisk stanowi miejsca kultowe, rozpoznawalne w skali świata, stanowiące symbol danego państwa (np. Wielki Kanion czy Uluru) [2].
Co było pierwsze: georóżnorodność czy bioróżnorodność?
Geoturystyka opiera się na koncepcji, że środowisko składa się z komponentów abiotycznych, biotycznych i kulturowych. Przekonuje, że do pełnego zrozumienia i docenienia środowiska konieczna jest w pierwszej kolejności wiedza o elementach abiotycznych (georóżnorodności), gdyż determinują one części biotyczne środowiska (bioróżnorodność) [5]. Przykład? Pięć pięter roślinnych w Tatrach jest przejawem ukształtowania terenu oraz zróżnicowania podłoża glebowego i skalnego. Z powstałymi zbiorowiskami roślinnymi związane są określone zgrupowania zwierzęce. Jedne gatunki zwierząt spotkamy w lasach, inne na halach i tak to się kręci…
Natomiast geo- i bioróżnorodność wspólnie determinują krajobraz kulturowy (antropogeniczny). Zrozumienie przyrody nieożywionej wpływa zatem na wzrost świadomości w zakresie przyrody ożywionej oraz środowiska kulturowego. Poprzez rozwijanie zwiększonej świadomości ekologicznej, geoturystyka powinna prowadzić do pozytywnych działań na rzecz Ziemi [5].
Nacisk na geologię i uwypuklenie powiązania człowieka z litosferą wyraźnie wyróżnia geoturystykę na tle innych form turystyki. Samo podziwianie krajobrazów jest formą wypoczynku dla ciała i duszy. Natomiast jeżeli występuje poszerzanie wiedzy o odwiedzanym terenie mowa jest już od turystyce kwalifikowanej, do której można zaliczyć geoturystykę. Geologia i geomorfologia tłumaczona jest turystom poprzez określenie formy (charakterystyka formy terenu, krajobrazu), procesu (jak formy terenu powstały) i czasu (kiedy procesy zachodziły i jak długo trwały) [3] [5].
Co łączy geoturystykę i bieżące problemy środowiskowe?
Geoturystyka może pomóc w lepszym zrozumieniu geologii i procesów geomorfologicznych w odniesieniu do bieżących problemów środowiskowych, w tym zmian klimatu, zagrożeń naturalnych (trzęsienia ziemi, osuwiska itp.) oraz negatywnej działalności człowieka. Co więcej, może przyczyniać się do rozwijania zrównoważonego zarządzania środowiskiem, które łączy georóżnorodność, bioróżnorodność i świadomość społeczno-ekonomiczną. Wartość naukową i edukacyjną mają na przykład obszary górskie, gdzie możliwy jest wyraźny przekaz wpływu zmian klimatu, roli dynamicznych procesów, a także antropopresji w kształtowaniu krajobrazu [2].
Geoturystyka przybliża do natury i uwrażliwia na nią, co kreuje pozytywne postawy wobec środowiska. Poprzez geoedukację można uwypuklić zagadnienia związane ze środowiskiem i zrównoważonym użytkowaniem zasobów naturalnych, w tym konsekwencji ignorowania degradacji lub całkowitej utraty georóżnorodności. Postęp geokonserwacji i geoochrony zależy od wyższej świadomości społecznej, zrozumienia i uznania dla georóżnorodności. Geoturystyka ma istotny wkład w osiągnięcie tych celów. Budowanie świadomości na temat wartości dziedzictwa geologicznego regionu przyczynia się do wzmocnienia powiązania ludzi z tym obszarem, w którym mieszkają lub który odwiedzają. Turyści, których świadomość i więź z dziedzictwem Ziemi pogłębiła się poprzez znaczące i niezapomniane wrażenia, są bardziej skłonni docenić to i pomóc zarządzać środowiskiem abiotycznym w sposób zrównoważony [2].
Podsumowując najważniejszą funkcją geoturystyki jest dydaktyka, a nadrzędną misją interpretacja geologii dla ogółu społeczeństwa.
Geoturystyka podnosi świadomość wśród turystów na temat dziedzictwa Ziemi i konieczności jego ochrony.
Unaocznia, że środowisko składa się z komponentów abiotycznych, biotycznych i kulturowych. Przekonuje, że do pełnego zrozumienia i docenienia środowiska konieczna jest w pierwszej kolejności wiedza o georóżnorodności, gdyż determinuje ona bioróżnorodność.
[2] Gordon J. E., 2018: Geoheritage, geotourism and the cultural landscape: enhancing the visitor experience and promoting geoconservation. W: Geosciences, 8 (4), MDPI, s. 136
https://doi.org/10.3390/geosciences8040136 [dostęp online]
[3] Miśkiewicz et al., 2007: Naukowe podstawy geoturystyki – zarys problematyki. W: Geoturystyka, 4 (11), s. 3 – 12
[4] Słomka, T., Kicińska-Świderska A., 2004: Geoturystyka – podstawowe pojęcia. W: Geoturystyka, nr 1, s. 5-7
[5] Dowling R. K., 2013: Global geotourism – an emerging form of sustainable tourism. W: Czech Journal of Tourism, 2(2), s. 59-79
https://doi.org/10.2478/cjot-2013-0004 [dostęp online]
[6] Myga-Piątek U., 2011: Koncepcja zrównoważonego rozwoju w turystyce. W: Problemy ekorozwoju, vol. 6, no 1, s. 145 – 154
