Nadrzędnym zadaniem obszarów chronionych jest ochrona przyrody. Równocześnie do zadań parków narodowych należy powszechne udostępnianie ich terenów dla turystów, bez szkód dla środowiska naturalnego (co nie zawsze jest możliwe). Negatywny wpływ turystyki na przyrodę parku narodowego przejawia się masowością ruchu turystycznego, który nieraz przewyższa chłonność turystyczną terenu. Nadmiernej frekwencji turystów sprzyja wysoka dostępność komunikacyjna, przegęszczona baza noclegowa w bliskim otoczeniu parku oraz nie do końca umiejętne zarządzanie ruchem turystycznym w otoczeniu parku. Stąd pewnego rodzaju sprzeczność – z jednej strony parki narodowe chronią środowisko naturalne, a z drugiej strony wystawiane są na działanie silnej antropopresji. [1] [2] [3]
Ten artykuł powstał w odpowiedzi na częściowe oburzenie w związku ze wzrostem stawek za parking samochodowy w rejonie Morskiego Oka. Od kwietnia 2021 roku opłata za miejsce parkingowe wyniesie 35zł w sprzedaży online (do tej pory było to 30zł). [aktualizacja: od kwietnia 2022 roku obowiązują zróżnicowane ceny – poza sezonem opłata wynosi od 25zł, a w szczycie sezonu lub weekendy maksymalnie do 45zł (TPN chce w ten sposób zachęcić turystów do przyjazdu w ten rejon Tatr poza sezonem)]
Środowisko obszarów górskich a turystyka
Turystyka na górskich obszarach chronionych musi być oparta na zasadach zrównoważonego rozwoju [4]. Zasady te wymagają pewnych kompromisów, których celem są długofalowe korzyści. Przede wszystkim możliwość korzystania z walorów naturalnych przez obecne i przyszłe pokolenia [5].
Udowodniono poprzez badania, że oprócz liczby turystów równie ważny wpływ na środowisko ma koncentracja turystów, ich zachowanie, czas pobytu oraz rodzaj uprawianej turystyki [6]. Środowisko obszarów górskich jest szczególnie wrażliwe i mało odporne na presję człowieka [4].
Problemy środowiskowe TPN
Najczęściej uprawianą formą turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym (TPN) jest turystyka piesza, która generuje wielkość ruchu przewyższającą przepustowość szlaków. Negatywnymi skutkami tego jest trwałe zniszczenie roślinności, gleby i rzeźby terenu. Ocenia się, że degradacji turystycznej podlega około 2% powierzchni polskich Tatr. Na około 1/3 całkowitej długości szlaków zachodzą, o różnej intensywności, procesy erozyjne. [3]
Ze zbyt dużą liczbą turystów na szlakach wiąże się również zagrożenie dla środowiska w postaci hałasu oraz zaśmiecania. Odrębną kwestią jest problem zanieczyszczenia środowiska spalinami podczas podróży do parku narodowego. Głównym środkiem transportu wśród turystów odwiedzających TPN w dalszym ciągu jest samochód osobowy [4]. W okresie letnim tworzą się korki na drogach dojazdowych do parkingów zlokalizowanych przy granicy TPN.
Zarządzanie ruchem turystycznym w TPN
TPN stara się zarządzać ruchem turystycznym w oparciu o trzy aspekty: przestrzenny, czasowy i ilościowy. Przyjrzyjmy się bliżej temu trzeciemu aspektowi. Park nie prowadzi limitowania wejść na jego teren. Pojemność turystyczna jest kształtowana poprzez niezwiększanie bazy noclegowej na obszarze Tatr, ilości miejsc parkingowych w obrębie i w bezpośrednim sąsiedztwie parku oraz zdolności przewozowej kolejki linowej na Kasprowy Wierch. [7]
Opłaty w TPN
Wstęp do Tatrzańskiego Parku Narodowego jest płatny. Od 1 marca 2022 r., niezależnie od pory roku, bilet normalny kosztuje 8zł a ulgowy 4zł. Osiem całorocznych punktów sprzedaży biletów stanowi bramy parku. Łącznie z sześcioma punktami sprzedaży okresowej (od 1 IV do 30 IX lub do 15 X) stanowią miejsca wstępu do parku kontrolowane przez TPN. Opłaty pobierane są również za postój na parkingach zarządzanych przez TPN. Jak czytamy na stronie TPN:
„W TPN pobierane są opłaty, które przeznacza się na tworzenie i utrzymanie infrastruktury turystycznej (wynajem przenośnych toalet, sprzątanie i remonty szlaków, wymianę oznakowań itp.) i edukacyjnej parku narodowego oraz na ochronę przyrody. 15 proc. wpływów z opłat za wstęp wspiera działalność ratowniczą Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego.” [8]
Problem nagromadzenia turystów na szlaku z Palenicy Białczańskiej do Morskiego Oka
Rokrocznie, spośród wszystkich polskich parków narodowych, Tatrzański Park Narodowy odwiedza najwięcej turystów. Ruch turystyczny w polskich Tatrach nie jest rozłożony równomiernie. Największe nagromadzenie turystów ma miejsce na szlaku z Palenicy Białczańskiej do Morskiego Oka, na trasie dnem Doliny Kościeliskiej oraz na odcinkach szlaków w obrębie kopuł Giewontu i Kasprowego Wierchu [7]. W latach 2015 – 2019 udział sprzedanych biletów z Doliny Kościeliskiej i Łysej Polany (Palenica Białczańska) stanowi w każdym roku powyżej 55% wszystkich biletów z czternastu punktów sprzedaży TPN. Poza tym ruch turystyczny jest największy w okresie wakacyjnym. Najwięcej biletów w tym okresie sprzedaje się rokrocznie w punkcie sprzedaży Łysa Polana, a następnie w Dolinie Kościeliskiej. Turystów na szlaku z Łysej Polany do Morskiego Oka jest w okresie letnim średnio o połowę więcej niż w Dolinie Kościeliskiej [9].
Głównym środkiem transportu wśród turystów odwiedzających TPN jest samochód osobowy
Potwierdza to wiele badań. Osobiście przeprowadziłam jedno z badań ankietowych dotyczące rodzaju środka transportu najczęściej wybieranego w celu dojazdu w Tatry. Próba badawcza liczyła 880 respondentów (n=880).
74,2% badanych dojeżdża w Tatry samochodem, głównie w towarzystwie jednej osoby. Osobom wybierającym się innym środkiem transportu najczęściej towarzyszą znajomi. Wśród ankietowanych z Małopolski i ze Śląska (n=311) 81% dojeżdża samochodem, 17% busem/ autokarem, a 2% pociągiem. Podział respondentów wg wybranego przez nich środka transportu z uwzględnieniem osób towarzyszących im podczas wycieczek w Tatry przedstawia wykres poniżej.
Dlaczego wzrost (od kwietnia 2021r.) stawek za parking samochodowy w rejonie Morskiego Oka jest słuszny?
Podróż samochodem stwarza problem zanieczyszczenia środowiska spalinami czy hałasem. W tym przypadku mowa jest o środowisku o szczególnych walorach przyrodniczych. Właśnie w celu ochrony tego regionu utworzono park narodowy. Wracamy zatem do początku tego artykułu i do „konfliktu” na linii turystyka-przyroda. To prawda, że park narodowy powinien być powszechnie dostępny dla wszystkich – i tak jest. Z drugiej jednak strony coraz więcej turystów zapomina o szacunku do odwiedzanego miejsca. TPN to nie centrum handlowe, przy którym znajduje się parking mieszczący wszystkich klientów i to jeszcze za darmo.
Pewnego rodzaju „kult” samochodu w Polsce to osobny problem (poruszam go w artykułach: „Dlaczego ograniczenie aut (szczególnie diesli) w mieście jest konieczne? Odpowiedź dla opornych” i „Strefy niskiej emisji przerażają Polaków, a w Europie działają”). Jednak ma on odzwierciedlenie w „sporze” o parking na Palenicy Białczańskiej. Jak zostało wyżej wspomniane nie dość, że turyści podróżują do TPN głownie samochodem, to jeszcze przeważnie tylko w dwie osoby. W okresie letnim parking samochodowy w rejonie Morskiego Oka jest rokrocznie zapełniony do ostatniego wolnego miejsca (a popyt jest jeszcze większy). Obecnie wszystkie miejsca na parkingach przy szlaku do Morskiego Oka (Palenica Białczańska i Łysa Polana) są dostępne w sprzedaży online.
Co oznacza pełny parking w tym rejonie? 1025 sztuk samochodów. Słownie: tysiąc dwadzieścia pięć sztuk samochodów.
Przy samym wejściu do parku narodowego. To nikogo nie oburza, nie? Ale 35zł za taką „przyjemność” już tak? Narzekanie na brak wolnych miejsc na tym parkingu w okresie wakacyjnym pokazuje, że popyt jest za duży. Zestawiając to z faktem, że większość turystów podróżuje do TPN samochodem widać, że bardziej zrównoważone formy transportu jak bus czy pociąg nie są popularne.
Jak ukierunkować turystów na bardziej zrównoważone zachowania? Jednym ze sposobów jest zachęcenie poprzez zniechęcenie do dotychczasowych wyborów. Jeżeli dotychczas inne względy nie skłoniły kogoś do zamiany samochodu na inny środek transportu, to może zrobi to kasa. Inna sprawa, że 35zł za całodniowy dostęp do miejsca parkingowego przy samym wejściu do parku narodowego to wciąż nie jest dużo. Uważasz, że 35zł to za dużo? Zrezygnuj z auta. Z korzyścią dla środowiska i dla portfela. Polityka cenowa jest jednym z przejawów technik zarządzania odwiedzającymi.
Warto spojrzeć na koszt postoju na parkingu przy parku narodowym jak na pewnego rodzaju rekompensatę za presję wywartą na środowisko. Chcesz podjechać pod sam najpopularniejszy szlak w Tatrach autem (bez względu na powód)? Ok, jest taka możliwość – 1025 miejsc parkingowych – ale to kosztuje.
Należy tu poruszyć jeszcze jedną kwestię. Podwyżka o 5zł stawki za parking samochodowy w rejonie Morskiego Oka dotyczy zakupu miejsca postojowego przez Internet. Bez rezerwacji online zaparkowanie na parkingu na Palenicy Białczańsiej i na Łysej Polanie kosztować ma 50zł (czyli podwyżka o 20zł w stosunku do dotychczasowej stawki). I to również ma uzasadnienie. Jak wyjaśnia Wojciech Stankiewicz:
„Na tym nam zależało, żeby zróżnicować stawki i zachęcić ludzi do wcześniejszego kupowania miejsca przez Internet. Ubiegły rok pokazał bowiem, że sprzedaż przez Internet porządkuje ruch samochodowy w tym miejscu. Ludzie widząc na stronie internetowej, że na drugi dzień nie ma już miejsca na parkingach, nie jadą na siłę na Palenicę Białczańską, tylko wybierają inny cel wycieczki. W ten sposób zmniejszyły się korki na drodze dojazdowej do Morskiego Oka.” [10]
Zatem internetowy system zakupu miejsca parkingowego nie tylko zmniejsza ruch samochodowy (o potencjalne auta, które przyjechałyby, ale nie miałyby gdzie zaparkować) i tym samym ogranicza potencjalne emisje zanieczyszczeń, ale również może stanowić pewnego rodzaju panel informacyjny dla turystów. Nawet gdy nie zamierza się dokonać rezerwacji miejsca parkingowego można podejrzeć jakie jest zainteresowanie tym kierunkiem wśród turystów w danym terminie. Przynajmniej od roku 2010 rozważało się informowanie o ilości wolnych miejsc na parkingu na Palenicy Białczańskiej poprzez tablice świetlne (np. w Zakopanem) w celu skłonienia turystów do zaniechania wyjazdu do parku w czasie tłumów [7]. Internetowy system rezerwacji miejsca na parkingu, gdzie widnieje ilość wolnych miejsc jest pewnego rodzaju wariacją takiej tablicy świetlnej.
Argument, że rezerwacja internetowa jest gorszą opcją niż zakup miejsca postojowego na miejscu ze względu na ewentualną zmianę pogody jest żadnym argumentem. Rezerwacji można dokonać do północy dnia poprzedzającego przyjazd. Możliwa jest też ewentualna rezygnacja albo zmiana terminu do godziny 12.00 dnia poprzedzającego rezerwację [11]. Szansa, że pogoda w danym dniu będzie się diametralnie różnić od tej prognozowanej dzień wcześniej jest taka sama jak to, że pogoda zmieni się w trakcie rozpoczętej już wędrówki. To są góry. Pogoda w górach była, jest i będzie zmienna, i trzeba się z tym liczyć zawsze.
Nadrzędnym zadaniem obszarów chronionych jest ochrona przyrody. Równocześnie nieodzownym elementem parków narodowych jest turystyka.
Ruch turystyczny generuje dochody pozwalające na finansowanie m.in. działań ochronnych, ale może też szkodzić, co zostało omówione w tym artykule. Warto spojrzeć ponad koniec własnego nosa (i portfela) komentując takie posunięcia władz parków narodowych, jak podwyżka stawek za parking samochodowy w rejonie Morskiego Oka. Zwłaszcza, że w tym przypadku mówimy o najliczniej odwiedzanym parku narodowym w Polsce i co więcej najliczniej odwiedzanym rejonie tego parku.
[1] Bajda-Gołębiewska M., 2011: Szlaki turystyczne na obszarach chronionych, Economy and Management, nr 1, s. 57–69
[2] Pociask-Karteczka J., 2010: Czy istnieją granice ingerencji człowieka w środowisko przyrodnicze? W: Nauka a zarządzanie obszarem Tatr i ich otoczeniem, t. 3 – Człowiek i środowisko, Zakopane, s. 11–19
[3] Ciapała et al., 2010: Metody zapobiegania nielegalnej dyspersji turystów i związanej z nią erozji gleby w Tatrzańskim Parku Narodowym. W: Folia Turistica – Turystyka i ekologia, nr 22, Wydawnictwo Kserkop, Kraków, s. 67 – 89
[4] Kurek W., 2004: Turystyka na obszarach górskich Europy, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, s. 53 – 60, 161 – 162, 183 – 184
[5] Dzwonkowska D., 2011: Zasada zrównoważonego rozwoju w turystyce. W: Studia Ecologiae et Bioethicae, t. 9, z. 2, Wydawnictwo UKSW, Warszawa, s. 23–41
[6] Kruczek Z., Przybyło-Kisielewska K., 2019: Ruch turystyczny w parkach narodowych i konsekwencje nadmiernej frekwencji odwiedzających. W: Parki narodowe i otoczenie społeczno-gospodarcze. Skazani na dialog, Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii, Sucha Beskidzka, s. 160–171
[7] Skawiński P., 2010: Zarządzanie ruchem turystycznym w Tatrzańskim Parku Narodowym. W: Folia Turistica – Turystyka i ekologia, nr 22, Wydawnictwo Kserkop, Kraków, s. 25 – 34
[8] https://tpn.pl/zwiedzaj/turystyka
[9] https://tpn.pl/zwiedzaj/turystyka/statystyka
[10] https://gazetakrakowska.pl/tatry-drozeja-parkingi-w-rejonie-szlaku-do-morskiego-oka-podwyzka-nawet-o-20-zl-za-auto-dziennie/ar/c4-15485294
[11] https://tpn.pl/zwiedzaj/e-bilety
jaka jest alternatywa dla dojazdu samochodem na szlak w TPN? W parku narodowym Brechtesgaden turyści płacący opłatę miejscowa mają komunikację autobusową w regionie ZA DARMO!
Alternatywą są busy i autobusy z Zakopanego lub innych pobliskich miejscowości, a także rower. Oczywiście transport zbiorowy mógłby i powinien być w tym regionie lepszy. Obecnie trwa modernizacja terenu Kuźnic. Celem przebudowy placu w Kuźnicach jest m.in. właśnie usprawnienie transportu zbiorowego. Prace mają zakończyć się prawdopodobnie w 2023 roku. Takich przykładów z darmową komunikacją zbiorową, jak ten przytoczony jest więcej i jak najbardziej jest to dobra praktyka.