Typową przypadłością wielu wegan jest przekonanie, że jak produkt spożywczy jest „wege” to znaczy, że jest przyjazny dla środowiska. Dobrym przykładem produktu, któremu niejako zeruje się wpływ na środowisko naturalne jest „mleko” roślinne. Ludzie często z dumą sięgają po napój roślinny i wytykają palcem tych, który piją krowie mleko. Oczywiście, w kwestii ogólnego wpływu na środowisko, każde „mleko” roślinne jest zdecydowanie lepszym wyborem. Jednak mniejszy negatywny wpływ na środowisko od mleka odzwierzęcego to jeszcze nie przyjazna dla środowiska alternatywa. Wybierając napój roślinny z chęci troski o środowisko naturalne znaczenie ma nie tylko na bazie jakiej jest rośliny, ale także gdzie i jak (rolnictwo ekologiczne czy konwencjonalne) te rośliny są uprawiane.
Jakie problemy środowiskowe pojawiają się w uprawie soi, ryżu, owsa i migdałów, na bazie których powstają najpopularniejsze napoje roślinne zostało zasygnalizowane w dalszej części artykułu. Natomiast poniżej znajduje się grafika pozwalająca porównać ile „kosztuje” środowisko szklanka (250ml) mleka krowiego oraz napoju: migdałowego, owsianego, sojowego i ryżowego.
Wykresy potwierdzają, że rezygnacja z mleka krowiego na rzecz „mleka” na bazie roślin pozwala na znaczne oszczędności ziemi i wody oraz skutkuje mniejszymi emisjami gazów cieplarnianych (GHG).
Mleko krowie wiąże się z około 3 razy większą emisją GHG w porównaniu z napojami roślinnymi. Co więcej, mleko wymaga na ogół 9 razy więcej ziemi niż jakiekolwiek „mleko” roślinne. Najwięcej wody pochłania również mleko krowie – 628 litrów wody na każdy litr produktu. Najmniejszy ślad węglowy ma co prawda napój migdałowy, ale do jego produkcji zużywa się ogromne ilości wody (371 litrów na każdy litr napoju migdałowego). Warto przy okazji zaznaczyć, że transport ma niewielki udział w emisjach żywności wbrew temu co się powszechnie mówi (więcej pisałam o tym >tutaj<). W przypadku mleka krowiego większość emisji GHG pochodzi z procesów na etapie gospodarstwa i z przekształcenia gruntów, a np. w przypadku napoju sojowego emisje GHG wiążą się z przekształceniem gruntów i sprzedażą detaliczną (produkcja energii do chłodzenia itp.) [1].
Ryżowy napój roślinny
(ryż stanowi 10-17% napoju*)
Duży ślad wodny „mleka” ryżowego został zasygnalizowany na grafice. Widać na niej też, że ma ono najwyższy ślad węglowy ze wszystkich czterech alternatyw mleka krowiego. Wynika to z tego, że na polach ryżowych rozwijają się bakterie wytwarzające metan. Co więcej, uprawy ryżu wymagają nawożenia mineralnego. Stosowanie nawozów jest niezbędne dla zwiększenia plonów i utrzymania żyzności gleby. Badania potwierdzają, że zrównoważone dostarczanie roślinom azotu, fosforu i potasu daje najwyższe plony ryżu. Niestety z powodu chęci uzyskania wyższych plonów rolnicy często nadmiernie nawożą swoje uprawy. Prowadzi to np. do zanieczyszczenia pobliskich cieków wodnych. Większość gleb ryżowych na świecie jest uboga szczególnie w azot. Nawóz azotowy stosowany na uprawach ryżu jest częściowo tracony w wyniku różnych mechanizmów. Straty te mogą powodować problemy środowiskowe, takie jak zanieczyszczenie atmosfery, systemów wodnych i wód gruntowych. Na całym świecie prowadzone są badania w celu zminimalizowania strat nawozu azotowego [2] [3] [4].
Sojowe „mleko” roślinne
(soja stanowi 4-13% napoju**)
Ze względu na wolny początkowy wzrost soi, jest ona bardzo wrażliwa na zachwaszczenie. Obniżka plonu spowodowana zachwaszczeniem może sięgać nawet 90%. Do walki z chwastami stosuje się herbicydy. Uprawa soi wymaga nawożenia przede wszystkim fosforem i potasem. Jednak ze względu na możliwość współżycia z bakteriami brodawkowymi (wiążącymi wolny azot z powietrza) roślina nie wymaga intensywnego nawożenia azotem, co jest dużym plusem [5].
Częstym skojarzeniem z soją jest wylesianie. Należy jednak mieć na uwadze, że tylko niewielki procent uprawianej soi jest spożywana przez ludzi.
W 2017 roku UE wykorzystała 12% światowej produkcji soi, z czego tylko 13% można było uznać za wolne od wylesiania. Około 90% tej soi wykorzystano na paszę, a mniej niż 5% na żywność dla ludzi. Dla kogo ta pasza? Niestety – soja jest głównym składnikiem paszy dla krów mlecznych [6]. Warto jednak mieć na uwadze, że krowy w gospodarstwach ekologicznych karmi się paszą ekologiczną, poza tym na ich dietę składa się też trawa. Największymi dostawcami soi są Stany Zjednoczone i Brazylia [2]. Samo „mleko” sojowe ma dobre wyniki jeżeli chodzi o emisje GHG, użytkowanie gruntów i zużycie wody. Mimo, że uprawa soi wiąże się z przekształcaniem gruntów pod jej uprawę to jednak jeżeli wzrost popytu na sojowe produkty „wege” będzie szedł w parze ze spadkiem popytu na produkty mleczne i wołowinę – kolejne wylesiania nie będą konieczne. Więcej soi przeznaczonej dla zwierząt zostanie dla ludzi.
Owsiany napój roślinny
(owies stanowi 10-15% napoju***)
Jeżeli owies w płodozmianie występuje po ziemniaku, to pole nie wymaga stosowania herbicydów, a tak niewielki poziom chwastów nie powoduje istotnego obniżenia plonu. Jeśli natomiast owies występuje po zbożach, to konieczne jest zwalczanie chwastów stosując bronowanie (brona rolnicza to takie urządzenie) lub herbicydy [7]. W Ameryce Północnej uprawa owsa wydaje się wyglądać gorzej niż w Europie. Większość upraw owsa w Kanadzie i USA to monokultury na dużą skalę. Ta praktyka zmniejsza żyzność gleby i ogranicza bioróżnorodność [2]. Co więcej, analiza zlecona przez Environmental Working Group wykazała obecność glifosatu we wszystkich przebadanych produktach owsianych (przebadano głównie płatki) [8]. Pokazuje to, że w Ameryce N powszechnie walczy się z chwastami w uprawie owsa herbicydami.
W UE produkcja zbóż opiera się na trzech głównych uprawach: pszenicy i jęczmieniu oraz kukurydzy. Obecnie stanowią one ponad 85% produkcji zbóż i uprawia się je na około 78% całkowitej powierzchni gruntów przeznaczonych pod zboża. Zboża takie jak żyto i owies uznaje się za zboża o mniejszym znaczeniu gospodarczym i zajmują znacznie mniejszy obszar. Takie mniej popularne zboża stają się nadzieją dla rolnictwa ekologicznego [9]. Owies i produkty owsiane mają więc potencjał do kształtowania diety bardziej przyjaznej dla środowiska.
Migdałowe „mleko” roślinne
(migdały stanowią 2–8% napoju****)
Spośród omawianych napojów roślinnych w produkcji tego napoju zużywa się najwięcej wody. Ponad 75% uprawianych migdałów na świecie pochodzi z Doliny Kalifornijskiej (ang. Central Valley) w USA. Koszt środowiskowy uprawy drzew migdałowych w tym regionie jest największy. Szczegółowo pisałam o tym (i o awokado) >tutaj<. W skrócie – kalifornijskie uprawy wymagają ogromnej ilości wody i realnie zagrażają bioróżnorodności (stosowanie herbicydów i monokultura). Drzewa migdałowe wymagają dużej ilości wody (około 4,2 litra na jednego migdała) [10]. Te kalifornijskie drzewa „piją” jeszcze więcej wody. Ślad wodny jednego migdała kalifornijskiego wynosi średnio 12 litrów. Mimo wszystko i tam zużycie wody jest bardzo zróżnicowane w przestrzeni. Między niektórymi hrabstwami północnymi a południowymi występuje nawet dwukrotna różnica śladu wodnego [11].
Jednak nawet w niesławnej Kalifornii można znaleźć pojedyncze farmy ekologiczne. Uprawy organiczne nie sprawią, że migdały „przestaną pić” takie ilości wody, ale przynajmniej nie stosuje się na nich pestycydów i nawozów chemicznych oraz dba się o bioróżnorodność [12]. Od wielu lat migdały produkuje również Chile, gdzie istnieje duży potencjał do uprawy ekologicznej. Natomiast wiodącym producentem organicznych migdałów jest Hiszpania [10].
Który napój roślinny najbardziej przypomina mleko pod kątem wartości odżywczych?
W większości napojów roślinnych zawartość białka jest o wiele niższa niż w mleku krowim – najbardziej zbliżony odsetek ma napój sojowy. Jeżeli chodzi o wskaźnik jakości białka to również napoje roślinne wypadają gorzej od mleka (najbardziej zbliżoną wartość ma napój sojowy). Często wzbogaca się napoje roślinne w wapń i witaminę D, dlatego ich zawartość w roślinnych alternatywach jest podobna jak w mleku krowim [13].
Negatywny wpływ sektora mleczarskiego na glebę, wodę i powietrze jest dobrze udokumentowany w literaturze naukowej [6]. Zastąpienie mleka jego roślinną alternatywą niewątpliwie zmniejsza ślad środowiskowy diety. Należy jednak mieć na uwadze, że w niektórych przypadkach produkcja „wege” napoju, po który się sięga może być dodatkowo obarczona innym negatywnym wpływem na środowisko niż zanieczyszczenie powietrza, zużycie wody i przekształcanie gruntów pod uprawę. Może się też zdarzyć tak, że z danym napojem wiążą się wyższe wartości niż te przedstawione na grafice w pierwszej części tekstu. Wynika to z warunków panujących w regionie, w którym uprawia się rośliny pod dany rodzaj napoju. Dodatkowe wylesianie na rzecz upraw – wzrost emisji GHG. Niedobór wody w regionie – większe zużycie wody w produkcji. Najlepiej obrazuje to wspomniany przykład jednego migdała. Przyjmuje się, że do wyprodukowania jednego migdała potrzeba średnio 4,2 litra wody. Natomiast w przypadku migdała kalifornijskiego jest to średnio aż 12 litrów.
Napój roślinny (spośród omówionych), który jest najlepszą alternatywą dla mleka krowiego, pod względem najmniejszego wpływu na środowisko to prawdopodobnie „mleko” owsiane lub sojowe.
Jednak w pierwszej kolejności, przy wyborze napoju roślinnego, kierowałabym się tym, czy jest to produkt ekologiczny i (jeżeli jest to możliwe do stwierdzenia), gdzie znajdują się uprawy. Organiczne „mleko” roślinne może i nie zagwarantuje znacząco mniejszych emisji GHG i zużycia wody, ale niewątpliwie jego produkcja nie wiąże się z pestycydami i ze szkodą dla bioróżnorodności. Poza tym do napojów roślinnych bez certyfikatu ekologicznego dodaje się często sztuczne substancje (polecam zapoznać się z przeglądem „mlek” roślinnych na stronie czytamyetykiety.pl oraz czytajsklad.com – bezpośrednie linki pod tekstem). Oczywiście istnieją jeszcze inne roślinne alternatywy dla mleka krowiego jak napój konopny lub z orzecha laskowego, z którymi też warto się zapoznać. Ważna jest też świadomość, że większe zainteresowanie danym napojem roślinnym oznacza większy popyt na ten produkt. Pojawia się wtedy ryzyko masowej i komercyjnej produkcji, gdzie troska o środowisko naturalne czy społeczności lokalne schodzi na dalszy plan.
* https://czytamyetykiety.pl/blog/porownanie-produktow/napoje-ryzowe-zestawienie/
** https://czytamyetykiety.pl/blog/jak-czytac-etykiety/napoj-sojowy-wybrac-najlepszy/
*** https://czytajsklad.com/mleko-owsiane-2/
**** https://czytamyetykiety.pl/blog/porownanie-produktow/napoj-migdalowy-wybrac-najlepszy/
https://ourworldindata.org/environmental-impacts-of-food [źródło online]
[2] https://theconversation.com/which-milk-is-best-for-the-environment-we-compared-dairy-nut-soy-hemp-and-grain-milks-147660
[3] Yousaf M. et al. Effects of fertilization on crop production and nutrient-supplying capacity under rice-oilseed rape rotation system. Sci Rep 7, 1270 (2017).
https://doi.org/10.1038/s41598-017-01412-0 [dostęp online]
[4] Choudhury A. & Kennedy I. (2005): Nitrogen Fertilizer Losses from Rice Soils and Control of Environmental Pollution Problems. Communications in Soil Science and Plant Analysis, 36: 1625–1639. DOI: 10.1081/CSS-200059104
https://www.researchgate.net/publication/249074007_Nitrogen_Fertilizer_Losses_from_Rice_Soils_and_Control_of_Environmental_Pollution_Problems [dostęp online]
[5] https://www.farmer.pl/produkcja-roslinna/rosliny-oleiste/zalecenia-dla-soi,975.html
[6] Haas R., Schnepps A., Pichler A., Meixner O. Cow Milk versus Plant-Based Milk Substitutes: A Comparison of Product Image and Motivational Structure of Consumption. Sustainability. 2019; 11(18):5046.
https://doi.org/10.3390/su11185046 [dostęp online]
[7] https://www.rynek-rolny.pl/artykul/uprawa-owsa-popularnego-w-europie-zboza-paszowego.html
[8] https://www.ewg.org/release/roundup-breakfast-part-2-new-tests-weed-killer-found-all-kids-cereals-sampled
[9] https://cordis.europa.eu/article/id/123266-minor-cereals-offer-major-promise-for-organic-farming/pl
[10] https://www.organicwellnessnews.com/?ArticleID=881
[11] J. Fulton, M. Norton, F. Shilling (2019): Water-indexed benefits and impacts of California almonds, Ecological Indicators, Volume 96, Part 1, p. 711-717
https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2017.12.063 [dostęp online]
[12] http://www.andersonalmonds.com/faq.htm
[13] https://www.medicover.pl/o-zdrowiu/mleko-fakty-i-mity,7034,n,192
