W tym roku obchodzimy Światowy Dzień Pszczół po raz czwarty. ONZ ogłosiło 20 maja Światowym Dniem Pszczół pod koniec 2017 roku. Ustanowiono ten dzień po to by zwiększyć świadomość znaczenia zapylaczy, zagrożeń, z jakimi się stykają oraz ich wkładu w zrównoważony rozwój.
„Celem jest wzmocnienie działań na rzecz ochrony pszczół i innych zapylaczy, co w znaczący sposób przyczyniłoby się do rozwiązania problemów związanych z globalną podażą żywności i wyeliminowania głodu w krajach rozwijających się.
Wszyscy jesteśmy zależni od zapylaczy, dlatego też kluczowe znaczenie ma monitorowanie ich zanikania i powstrzymanie utraty różnorodności biologicznej.” [1]
Ponad 3/4 światowych upraw spożywczych jest przynajmniej częściowo uzależnionych od zapylania przez owady [1].
Pszczoły są najbardziej dominującą grupą taksonomiczną wśród zapylaczy, pomimo że pszczoły nie stanowią najbardziej zróżnicowanej grypy zapylaczy. Istnieje ponad 20 tys. gatunków pszczół, natomiast motyle i ćmy obejmują ponad 140 tys. gatunków [2]. W Europie występuje około 2 000 gatunków pszczół [3]. Natomiast w Polsce występuje ich blisko 470 [4]. Przy okazji doceniania pszczół warto wspomnieć o innych owadach jak osy, motyle, muchy i chrząszcze (oraz inne zwierzęta jak ptaki czy nietoperze), które odgrywają niedocenianą, a także ważną rolę w zapylaniu upraw [2]. W związku z tak dużą zależnością upraw od owadów zapylających UE stawia sobie za cel powstrzymanie i odwrócenie procesu spadku liczebności owadów zapylających.
Spośród 100 gatunków roślin uprawnych, które dostarczają 90% pożywienia na świecie, ponad 70 gatunków jest zapylanych przez pszczoły [5].
Zdecydowana większość pszczół to gatunki dzikie. Z pośród wszystkich gatunków pszczół około 12 gatunków jest hodowanych w celu zapylania upraw. Potencjalne znaczenie ogółu pszczół dla zapylania upraw zostało podkreślone jako szczególny powód ochrony pszczół i ich siedlisk [2]. Uprawy zapylane obejmują te, które dostarczają owoców, warzyw, nasion, orzechów i olejów. Szacuje się, że w samej Europie 84% gatunków roślin oraz 76% produkcji żywności uzależnione jest od zapylania przez pszczoły [6].
Najbardziej znana jest pszczoła miodna
Co ciekawe, pszczoły miodne to jedyne pszczoły, które giną po użądleniu. Aby wyprodukować kilogram miodu, pszczoły muszą odwiedzić łącznie 4 miliony kwiatów, pokonując odległość równą czterokrotnemu okrążeniu Ziemi. Pojedyncza pszczoła miodna pokonuje drogę z i do ula średnio 10 razy w ciągu każdego dnia. Podczas każdego takiego lotu odwiedza około 50 – 100 kwiatów. Jedna pszczoła miodna, w ciągu swojego życia, produkuje jedynie 1/12 łyżeczki miodu! [5] Szacuje się, że w Polsce praca pszczół jest warta ponad 4 mld zł rocznie (a pozyskiwanie miodu to tylko część działalności tych owadów) [4].
Populacja pszczół spada
Istnieją dowody znacznego spadku liczebności zapylaczy, głównie z powodu działalności człowieka. W Europie najlepiej zbadanymi gatunkami są pszczoły i motyle. Dane pokazują, że 1 na 10 gatunków pszczół i motyli w Europie jest zagrożony wyginięciem [3]. W niektórych państwach członkowskich UE liczba rojów pszczół spadła o 50 % lub więcej z powodu skutków zmian klimatu (np. wiosenne przymrozki, susza, pożary) czy stosowania pewnych chemicznych substancji czynnych [6]. Wraz ze spadkiem populacji pszczół, w różnych częściach świata, nastąpił wzrost liczby badań skupiających się na czynnikach powodujących spadek liczebności pszczół [2]. Ten spadek wynika przede wszystkim ze zmian w użytkowaniu gruntów, intensywnych praktyk rolniczych, stosowania pestycydów, obecności obcych gatunków inwazyjnych, występowania chorób oraz zmian klimatycznych [7].
Przekształcanie terenu pod zabudowę mieszkaniową, drogi i inną infrastrukturę ludzką prowadzi do degradacji i utraty lub fragmentaryzacji siedlisk. Natomiast tereny uprawne, na których stosuje się intensywne praktyki rolnicze zapewniają niewystarczające zasoby dla pszczół, które potrzebują nektaru i pyłku przez cały sezon żerowania. Z zanikaniem różnorodności kwiatów związany jest także wzrost ryzyka przenoszenia przez pszczoły pasożytów. Co więcej, na obszarach rolniczych stosuje się pestycydy neonikotynoidowe, które stanowią poważne zagrożenie dla pszczół hodowlanych i dzikich [7]. Zagrożeniem dla pszczół są również monokultury i wykorzystywanie zapylaczy na tych terenach na dużą skalę. Przykładem komercyjnego wykorzystania pszczół miodnych do zapylania upraw, na których stosuje się także pestycydy są uprawy migdałów w Dolinie Kalifornijskiej. Więcej na ten temat >tutaj<.
Przetrwanie i rozwój pszczół jest również zagrożone przez zmiany klimatyczne. W niektórych miejscach ekstremalne temperatury, powodzie, susze i inne zdarzenia klimatyczne zabijają tysiące pszczół [5]. Co więcej, w wyniku zmian klimatycznych spada różnorodność kwiatów na obszarach dzikich siedlisk [7]. Przykładowo Miller-Struttmann i in. (2015) odnotowali spadek kwiatów o 60% przy 40-letnim ociepleniu na alpejskich łąkach, które są w dużej mierze chronione przed zmianami użytkowania gruntów [8].
Wzajemne powiązania między pszczołami a ludźmi w kontekście celów zrównoważonego rozwoju
„17 Celów Zrównoważonego Rozwoju ONZ (SDGs) ma na celu osiągnięcie synergii między dobrostanem ludzi a utrzymaniem zasobów środowiska do 2030 r.” [2]
Różnorodność pszczół ma kluczowe znaczenie ekologiczne, gospodarcze i społeczne – i nie chodzi tylko o zapylanie upraw [2].
Działając jako zapylacze, pszczoły bezpośrednio przyczynia się do walki z głodem (cel 2) i różnorodności biologicznej (cel 15). Zapylanie pszczół zwiększa plony i poprawia wartość odżywczą owoców, warzyw i nasion [2]. W badaniu, opublikowanym w 2016 roku na łamach Science określono korzyści wynikające ze zwiększenia gęstości i różnorodności zapylaczy na niewielkich gruntach uprawnych. W przypadku obszarów mniejszych niż 2 hektary plony można zwiększyć o 24% poprzez zarządzanie i wzmacnianie zapylania [9]. Pszczoły przyczyniają się do różnorodności biologicznej poprzez zapylanie kwitnących drzew i roślin, a pszczelarstwo może przyczynić się do ochrony lasów [2].
Pszczoły hodowlane zapewniają godne miejsca pracy (cel 8) w rolnictwie i innych sektorach, przyczyniając się do eliminacji ubóstwa (cel 1) [5]. Hodowla pszczół może być źródłem dochodu, pomagając w budowaniu odpornych źródeł utrzymania dla ludzi ubogich. Lepsza produkcja rolna z zapylania pszczół może przyczynić się do wzrostu produktu krajowego brutto i wspierać inicjatywy związane z turystyką przyrodniczą [2].
Zapylanie pszczół potencjalnie przyczynia się do wzrostu i różnorodności roślin ważnych dla poprawy jakości powietrza. Natomiast produkty pszczele zapewniają bezpieczne i przystępne cenowo źródła lecznicze. Pszczoły mogą zatem pomóc w osiągnięciu lepszego zdrowia i samopoczucia, przyczyniając się do osiągnięcia celu nr 3 [2].
Pszczoły mogą sprzyjać zapylaniu i samowystarczalności ogrodów miejskich i otwartych przestrzeni publicznych. Co przekłada się na przyczynianie się do osiągnięcia celu 11 – Zrównoważone miasta i społeczności [2].
Owady zapylające, na czele z pszczołami są szalenie istotne dla ludzi.
Mają duży wkład we wzrost gospodarczy i zapewniają bezpieczeństwo żywnościowe. Poza tym uczestniczą w zachowaniu różnorodności biologicznej.
Warto mieć świadomość znaczenia pszczół i innych zapylaczy nie tylko przy okazji Światowego Dnia Pszczół. Doceniajmy te małe stworzenia każdego dnia i przy każdej możliwej okazji działajmy na rzecz ich ochrony.
[2] Patel, V., Pauli, N., Biggs, E. et al. Why bees are critical for achieving sustainable development. Ambio 50, 49–59 (2021).
https://doi.org/10.1007/s13280-020-01333-9 [dostęp online]
[3] https://www.europarl.europa.eu/news/pl/headlines/society/20191129STO67758/co-powoduje-spadek-liczebnosci-pszczol-i-innych-zapylaczy-infografiki
[4] https://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news%2C77146%2C20-maja-swiatowy-dzien-pszczol.html
[5] https://bees.undp.org/
[6] https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-8-2018-0057_PL.html#def_1_3
[7] https://phys.org/news/2016-01-complex-worldwide-bee-declines.html
[8] Miller-Struttmann N. E. et al. (2015): Functional mismatch in a bumble bee pollination mutualism under climate change. Science, Vol. 349, Issue 6255, pp. 1541-1544
https://doi.org/10.1126/science.aab0868 [dostęp online]
[9] Garibaldi L. A. et al. (2016): Mutually beneficial pollinator diversity and crop yield outcomes in small and large farms. Science, Vol. 351, Issue 6271, pp. 388-391
https://doi.org/10.1126/science.aac7287 [dostęp online]
