Recykling odpadów jest w Europie bardzo popularnym tematem. W wielu dyskusjach i artykułach dotyczących tego zagadnienia przytacza się cele UE dotyczące recyklingu. W zależności od kontekstu pojawiają się inne procentowe progi, wymagane do osiągnięcia danego celu. Bierze się to stąd, że po prostu dotyczą innej grupy odpadów. Zacznę zatem od przytoczenia kilku najczęściej wspominanych celów dotyczących poziomu recyklingu, ustanowionych przez UE. System kaucyjny, którego dotyczy ten artykuł, może w mniejszym lub większym stopniu pomóc w zrealizowaniu przytoczonych poniżej celów.
Jakie cele dotyczące recyklingu odpadów stawia krajom członkowskim UE?
Jakiś czas temu najczęściej przytaczanym poziomem recyklingu było osiągnięcie 50% do końca 2020 roku przez wszystkie kraje UE. Chodzi tu o poziom recyklingu i przygotowania do ponownego użycia odpadów komunalnych. Istniała spora obawa, że Polsce nie uda się osiągnąć tego celu, ale posłowie już wymyślili jak „obejść” ten problem. Odnośnie odpadów komunalnych UE ustaliła następujące cele: 50% recyklingu do 2020 r., 55% do 2025 r., 60% do 2030 r. i 65% do 2035 r. [1].
W ramach dyskusji o systemie kaucyjnym przytaczany jest często cel recyklingu opakowań plastikowych, czy zbiórki plastikowych butelek. Należy zwracać uwagę, czy mowa jest o odpadach opakowaniowych, plastikowych odpadach opakowaniowych, czy o plastikowych butelkach po napojach.
Zgodnie z dyrektywą (UE) 2018/852 dla odpadów opakowaniowych przyjęto następujące cele: osiągnięcie 65% recyklingu opakowań do końca 2025 r. oraz 70% do końca 2030 r.[2]. Warto w tym miejscu wspomnieć, że najwyższy poziom recyklingu odpadów opakowaniowych osiągnęła w roku 2018 Belgia (85,3%), a najniższy Węgry (45,4%). Natomiast dla Polski była to wartość 58,7% [3]. UE ustanowiła też poziomy recyklingu dla poszczególnych materiałów, z których wykonane są opakowania. Np. dla plastikowych opakowań wynoszą one: 50% do roku 2025 i 55% do roku 2030 [2].
W dyrektywie (UE) 2019/904 zawarto procentowe poziomy dotyczące selektywnej zbiórki do celów recyklingu butelek z tworzyw sztucznych. Państwa członkowskie UE zobowiązały się do zbierania 77% plastikowych butelek na napoje z wprowadzonych do obiegu w danym roku (do 2025 roku) oraz 90% do roku 2029 [4].
Selektywna zbiórka i recykling odpadów opakowaniowych jest jednym z elementów gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ).
System kaucyjny, czyli system zwrotu kaucji (ang. deposit return system – DRS ), to
„system, w ramach którego konsument wpłaca dodatkową (widoczną) kwotę pieniędzy – kaucję – za opakowanie zawierające napój i może zażądać zwrotu tych pieniędzy, jeśli zwróci je do zatwierdzonego punktu odbioru” [5]
DRS obejmuje opakowania na napoje. W niektórych krajach istnieje jeden system kaucyjny dla opakowań jednorazowych i wielorazowych, a w innych nie [5]. Tak jak różne są strefy niskiej emisji (LEZ) w europejskich miastach, tak i systemy zwrotu kaucji za opakowania na napoje różnią się w zależności od kraju. Kształt tych systemów kaucyjnych można prześledzić sobie np. w tym anglojęzycznym opracowaniu. Niewątpliwie tym, co łączy je wszystkie jest nadanie wartości odpadom opakowaniowym po napojach poprzez kaucję zwrotną.
Obecnie system kaucyjny funkcjonuje na terenie dziesięciu europejskich krajów: Chorwacji, Danii, Estonii, Finlandii, Holandii, Islandii, Litwy, Niemiec, Norwegii i Szwecji [5].
Natomiast decyzję o wdrożeniu systemu w najbliższym czasie podjęta m.in. Anglia, Szkocja, Portugalia, czy Łotwa [6].
Opakowania po napojach są zbierane manualnie, przez sprzedawcę w sklepie lub automatycznie np. w specjalnych, wolnostojących, małych budynkach (np. takich jak w Danii) lub automatach zlokalizowanych w sklepach, czy na stacjach benzynowych [5].
Automaty do sprzedaży zwrotnej stanowią wydajny i wygodny sposób masowego zwrotu butelek i puszek. Maszyny analizują, sortują i liczą opakowania po napojach oraz wypłacają właściwy zwrot kaucji użytkownikom. Zwrot może mieć postać gotówki lub kuponu, który można wykorzystać na zakupy w sklepie [7].
Od roku 2018 krąży w Internecie informacja, że Norwegia poddaje recyklingowi 97% swoich plastikowych butelek. Informacja wciąż jest powiela przez polskie media przy okazji dyskusji na temat wprowadzenia w Polsce systemu kaucyjnego. Rzeczywiście, jak wynika z raportu opublikowanego przez firmę Infinitum, odpowiedzialną za DRS w Norwegii, w roku 2017 poddano recyklingowi 96,8% butelek PET. Przy czym warto zaznaczyć, że 87,8% z tych butelek pochodziło z automatów zwrotnych. Zatem tak, Norwegia w 2017 roku poddała recyklingowi 97% butelek ze wszystkich sprzedanych w danym roku, czyli tyle nie trafiło na wysypiska lub do środowiska naturalnego [8]. Natomiast od tamtego czasu wyszły raporty za rok ’18 i ’19.
DRS w Norwegii obejmuje butelki PET oraz puszki po napojach. Automaty zwrotne stanowią najważniejsze źródło zbiórki tych opakowań. W 2019 roku zwrócono tą metodą ponad 89% zarówno wszystkich butelek PET, jak i wszystkich puszek [9].
W 2018 roku recyklingowi poddano 95,1% butelek oraz 98,9% puszek po napojach ze wszystkich sprzedanych w danym roku [10]. Natomiast w roku 2019 było to odpowiednio 95,7% butelek PET oraz 98,5% puszek po napojach [9]. Norwegia osiąga, więc co roku imponujący wynik recyklingu butelek PET oraz puszek na napoje. Odpowiednio na poziomie powyżej 95% oraz 98%. Warto jednak zauważyć, że w 2018 roku kraj ten poddał recyklingowi 51,4% wszystkich odpadów opakowaniowych [3]. System kaucyjny jest więc wspaniałym rozwiązaniem problemu opakowań po napojach, a nie wszystkich opakowań.
Efektywnie wdrożony system kaucyjny na Litwie jest wzorowym przykładem. Przed wprowadzeniem DRS selektywna zbiórka butelek PET utrzymywała się na poziomie 34% [7]. W 2017 roku, czyli w drugim roku funkcjonowania DRS, zebrano 92% butelek PET.
Zbiórka puszek aluminiowych również przekroczyła 90% wszystkich sprzedanych w danym roku [5]. Zatem w dwa lata butelki PET i puszki po napojach w zasadzie zniknęły z tradycyjnych pojemników do selektywnej zbiórki odpadów.
Średni współczynnik zwrotów opakowań w funkcjonujących w Europie systemach kaucyjnych wynosi 91% [6].
Zatem wydaje się, że DRS jest najlepszym sposobem by spełnić do roku 2029 unijny cel zbiórki 90% plastikowych butelek na napoje z wprowadzonych do obiegu w danym roku.
Nie bez powodu UE wyznaczyła powyższy cel. Jak czytamy w dyrektywie z dnia 5 czerwca 2019 r. w sprawie zmniejszenia wpływu niektórych produktów z tworzyw sztucznych na środowisko: „Zgodnie z dokonanym pomiarem zaśmiecenia plaż tworzywa sztuczne stanowią 80–85% odpadów w środowisku morskim w Unii, przy czym artykuły jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych stanowią 50%, a przedmioty związane z połowami – 27% całości odpadów w środowisku morskim.” [4]
Wśród jednorazowych artykułów plastikowych wyróżnić można właśnie opakowania, w tym butelki. Wśród wszystkich odpadów z tworzyw sztucznych wygenerowanych w UE w roku 2015 aż 59% stanowiły odpady opakowaniowe [11]. Butelki na napoje z tworzyw sztucznych należą do najczęściej znajdowanych na plażach w Unii odpadów w środowisku morskim [4].
W Polsce, 45% wszystkich opakowań trafia do gospodarstw domowych. Około 1/3 tych opakowań stanowią butelki PET i szklane, puszki aluminiowe oraz opakowania wielomateriałowe do płynnej żywności [6].
Kaucja za opakowania po napojach nadaje wartość tym odpadom. Podsumowując, jak wylicza Zero Waste Europe, system kaucyjny:
- „to jeden z najbardziej skutecznych instrumentów do walki z wyciekiem plastiku do oceanów i środowiska. DRS może zmniejszyć ilość pojemników na napoje w oceanie nawet o 40%.”
- „to jedyny sposób na osiągnięcie celu 90% selektywnej zbiórki plastikowych butelek na napoje do 2029 r., określonego w unijnej dyrektywie w sprawie tworzyw sztucznych jednorazowego użytku oraz pomoże osiągnąć inne cele w zakresie recyklingu i składowania na wysypiskach.”
- „promuje ekoprojektowanie dla lepszego recyklingu.”
- „zapewnia wyższą jakość recyklatu , który ma znacznie wyższą cenę rynkową.”
- „to wzorowy sposób realizacji zasad Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta.” [12]
Kiedy system kaucyjny zacznie funkcjonować w Polsce?
Nie da się ukryć, że społeczeństwo polskie jest za wprowadzeniem systemu kaucyjnego. 95% Polaków popiera wprowadzenie jednego, powszechnego systemu kaucyjnego obejmującego opakowania na napoje. Taki wynik uzyskano w przeprowadzonym w lipcu br. sondażu Ibris (badania CATI Omnibus, próba reprezentatywna dla ogółu populacji Polski, n=1100) [13]. W 2019 roku, na zlecenie Ministerstwa Środowiska, wykonano badanie sondażowe „Jednotematyczne badanie świadomości i zachowań ekologicznych mieszkańców Polski – butelki zwrotne”. W tamtym czasie 33,4% respondentów było przeciw wprowadzaniu jakichkolwiek kaucji za butelki po napojach. Równocześnie 93,5% respondentów byłoby skłonnych korzystać z automatu do skupowania butelek plastikowych, szklanych i puszek aluminiowych, zlokalizowanego w miejscowości zamieszkania [14].
Polskie Stowarzyszenie Zero Waste prowadzi kampanię „WRZUCAM. Nie wyrzucam”, która dotyczy systemu kaucyjnego na opakowania po napojach. Jak zostało wykazane w artykule, jest o co walczyć. System kaucyjny skutecznie przeciwdziała trafianiu odpadów opakowaniowych po napojach na wysypiska śmieci bądź do środowiska naturalnego. Co więcej, system kaucyjny w przypadku plastikowych opakowań umożliwia efektywniejszy recykling. Szacuje się, że w Polsce obecnie przetwarzanych jest tylko 43% butelek PET [15].
Przy okazji dyskusji o systemie kaucyjnym nie należy zapominać o Rozszerzonej Odpowiedzialności Producenta (ROP).
System kaucyjny może rozwiązać problem związany z opakowaniami po napojach. Natomiast kluczowe jest by każdy producent był odpowiedzialny za swoje produkty, przez cały cykl ich życia, w szczególności, gdy staną się odpadami.
W Polsce ROP wciąż nie zostało jeszcze w pełni wdrożone.
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A02008L0098-20180705 [dostęp online]
[2] https://ec.europa.eu/environment/waste/packaging/index_en.htm
[3] https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/ENV_WASPAC__custom_365537/default/bar?lang=en
[4] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/904 z dnia 5 czerwca 2019 r. w sprawie zmniejszenia wpływu niektórych produktów z tworzyw sztucznych na środowisko
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex%3A32019L0904 [dostęp online]
[5] ACR+, 2019: Deposit-refund systems in Europe for one-way beverage packaging
https://circulareconomy.europa.eu/platform/en/knowledge/deposit-refund-systems-one-way-beverage-packaging [dostęp online]
[6] Deloitte, 2019: System kaucyjny. Fakty i mity
https://www2.deloitte.com/pl/pl/pages/press-releases/articles/butelki-plastikowe-system-kaucyjny.html [dostęp online]
[7] https://newsroom.tomra.com/how-do-container-deposit-schemes-work/
[8] Infinitum: Annual Report 2017
https://issuu.com/infinitum-norway/docs/infinitum_annual_report_2017_pages [odczyt online]
[9] Infinitum: Annual Report 2019
https://infinitum.no/english/infinitum-annual-report-2019 [dostęp online]
[10] Infinitum: Annual Report 2018
https://infinitum.no/english/infinitum-annual-report-2019 [dostęp online]
[11] EC: A European Strategy for Plastics in a Circular Economy
https://ec.europa.eu/environment/waste/plastic_waste.htm [dostęp online pod linkiem „brochure”]
[12] https://zerowasteeurope.eu/2019/07/deposit-return-systems-an-effective-instrument-towards-a-zero-waste-future/
[13] https://www.money.pl/gielda/fpp-calpe-95-polakow-chce-kaucji-zwrotnej-za-opakowania-po-napojach-6551770661160578a.html
[14] https://www.gov.pl/web/klimat/swiadomosc-i-zachowania-ekologiczne-polakow
[15] https://www.money.pl/gospodarka/kaucja-na-butelki-plastikowe-polska-ma-zwiekszyc-recykling-plastikowych-opakowan-6577309722880800a.html
